„Zabór rosyjski na tych terenach skończył się w sierpniu 1915 roku, kiedy to w wyniku ofensywy państw centralnych Rosjanie wycofali się. Rozpoczęła się okupacja przez wojska niemieckie, trwająca do lutego 1919 roku.
Do odzyskania niepodległości Polski przyczyniła się w znacznej mierze Polska Organizacja Wojskowa. W latach 1917-1919 w Choroszczy działała Komenda Lokalna skupiająca 38 czynnych członków POW oraz 26 osób współpracujących. Została ona założona 7 listopada 1917 r. w dniu odpustu Matki Boskiej Różańcowej, w domu Stanisława Wilczyńskiego. Do ważniejszych osiągnięć w listopadzie 1918 r. zaliczyć należy rozbrojenie posterunków niemieckich we wsi Żółtki, rozbrojenie taboru wojskowego pod Fastami oraz rozbrojenie posterunków w Zawadach, Baciutach i w majątku Markowszczyzna. W samej Choroszczy zlikwidowano posterunek niemiecki i zajęto magazyny żywnościowe.
Podobnie działo się w pobliskim Białymstoku, gdzie władze przejęła przejęła niemiecka rada żołnierska, sprzyjająca Polakom. Wkrótce jednak nowa rada złożona z oficerów anulowała zawarte porozumienie. Niemcy nie wpuścili do miasta dwóch kompanii kapitana Targońskiego, które przybyły z Ostrowi Mazowieckiej. Oddziały te cofnęły się do Łap. Białostocka Samoobrona została rozbrojona. Niemcy przejęli w Białymstoku pełnię władzy, a okoliczne miejscowości spacyfikowali. Tak więc po trzech dniach względnej wolności w Białymstoku Niemcy odzyskali pełną kontrolę nad miastem.
W interesie Polski jak i niemieckiego dowództwa na wschodzie było jak najszybsze zakończenie ewakuacji wojsk niemieckich ze wschodu do Prus Wschodnich. W tzw. „umowie białostockiej” z 5 lutego 1919 r. ustalono prowizoryczną linię demarkacyjną. Umożliwiło to dalszą ewakuację armii niemieckiej, wojsk Ober-Ostu z Ukrainy i Litwy. Dało to również szansę na przemarsz polskiego wojska w kierunku Wołkowyska. Zgodnie z ustaleniami ostatni transport niemiecki odjechał z białostockiego dworca kolejowego o godz. 17:00 19 lutego 1919 r. Rozkaz zajęcia Białegostoku po opuszczeniu go przez ewakuujących się Niemców otrzymała grupa operacyjna wojsk płk. Stanisława Dziewulskiego. Około godz. 20 ku centrum Białegostoku ruszyły ul. Lipową pododdziały wojska polskiego w sile: III batalionu 28 pułku piechoty, drugiej kompanii 1 pułku piechoty, 3 szwadronu 4 pułku ułanów, szwadronu jazdy pod dowództwem Kossaka i jednej baterii artylerii konnej.
Tak więc dopiero w środę 19 lutego 1919 roku, bez walk, w sposób pokojowy, wojsko polskie przejęło kontrolę nad Białymstokiem i okolicznymi miejscowościami. Ten dzień można uznać za pierwszy dzień wolności naszego miasta i parafii. Rozpoczęła się demobilizacja lokalnej Polskiej Organizacji Wojskowej, a część jej członków zasiliło szeregi polskiego. Przekazano wówczas wojsku 39 karabinów i 9 siodeł. Wkrótce wielu peowiaków broniło Ojczyznę w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku. Na front pomaszerowali między innymi dwaj miejscowi członkowie KL POW – Aleksander Jasiecki i Stanisław Lewanowski. Piętnastu czynnych peowiaków wstąpiło do polskiego wojska w okresie od 12 listopada 1918 po 1920 rok. Dwunastu peowiaków założyło mundury ochotniczo, a jeden z nich – Florian Piłasiewicz 20 stycznia 1919 roku poległ na polu chwały. Na podkreślenie zasługuje fakt, że 20 członków współpracujących z POW również wstąpiło do polskiego wojska, w większości jako ochotnicy.
Mieszkańcy Choroszczy pamiętają o swoich bohaterach, którzy walczyli o odzyskanie niepodległości. Świadczą o tym uroczyste obchody kolejnych rocznic wyzwolenia miasta spod niemieckiej okupacji w lutym 1919 roku. 19 lutego organizowane są uroczystości religijno patriotyczne na Rynku 11 Listopada. Pamięć o tych czasach przywracają również organizowane Kawiarenki Historyczne, koncerty oraz organizowane od kilku lat imprezy sportowe.
W bieżącym roku takie uroczystości odbyły w sobotę 18 lutego. Na choroszczańskim Rynku 11 listopada o godz. 11.30 wspólnie odśpiewano Mazurka Dąbrowskiego a następnie pod Pomnikiem Niepodległości zostały złożone kwiaty i zapalone znicze. Po tej patriotycznej uroczystości odbył się Bieg z okazji Wyzwolenia Choroszczy.
Tekst: Józef Waczyński
Fot. Muzeum Wojska w Białymstoku, Choroszcz Miniona, M-GCKiS i TPCh.
Bibliografia:
1. Gajewski Marek, Białystok – Wolny i Niepodległy. 19 luty 1919, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska”, 22, 2009, s. 39-48
2. Filipow Krzysztof, Gajewski Marek, Białystok wyzwolony 1919.
3. Bohaterowie sprzed stu lat. Portret zbiorowy. Red. tomu Wojciech Jan Cymbalisty, Rogówek 2022
4. Polskie tradycje niepodległościowe Choroszczy i okolic. Historia, antropologia, literatura, red. Wojciech Jan Cymbalisty, Józef Waczyński, Rogówek 2017
5. Podlascy twórcy niepodległości Polski, red. Wojciech Jan Cymbalisty, Rogówek 2018″
źródło: Towarzystwo Przyjaciół Choroszczy (tpchoroszczy.pl)
